Böbrek Taşları

Böbrek taşları (nefrolitiazis ya da urolitiazis) böbrek içinde bazı mineral ve tuzların birleşmesi ile oluşan katı maddelerdir. Diet, fazla kilo, bazı hastalıklar, kimi katkı maddeleri ve ilaçlar böbrek taşına yol açan sebeplerin birkaçıdır.

Böbrek taşı genellikle böbrek içinde oluşur. Taşlar yer değiştirerek veya idrar kanallarından aşağıya doğru hareket ederek vücuttan atılabilir.

İdrar kanalının herhangi bir düzeyinde takılarak idrar akışına engel oluşturan taşlar korkulan şiddetli tipik böbrek ağrısına yol açabilir. Böbrek taşı erkeklerde kadınlara göre daha sıktır. Böbrek taşı olan kişilerin yarısında on yıl içinde tekrar taş oluşur.

Böbrek taşları zamanında saptandığında genellikle böbreklerde kalıcı bir hasar oluşmaz. Bazen ağrı kesici ve sıvı alımının arttırılması bile taşı düşürmek için yeterli olabilir. Öte yandan taş idrar yollarında takılırsa enfeksiyon ya da komplikasyonlara yol açacağı için ameliyat gerekebilir.

Böbrek Taşı Belirtileri

Böbrek taşları böbrek içinde hareket etmez ya da üretere düşmezse herhangi bir belirtiye yol açmaz. Üreterler böbrek ile idrar kesesi arasında bağlantıyı sağlayan tüp şeklinde kanallardır. Böbrek taşı üretere düşer ve takılırsa idrar akışı engellenir, böbrekte genişleme ve üreterde spazm olur. Bu durumda aşağıdaki belirtiler ortaya çıkar;

Kaburgaların altında yan ve arkada şiddetli keskin ağrı
Alt karın ve kasık bölgesine yayılan ağrı
İşeme esnasında ağrı ya da yanma
Pembe, kırmızı ya da kahverengi idrar
Koyu ya da kötü kokulu idrar
Sürekli idrar yapma isteği, sık idrara çıkma ya da normalden daha az miktarda idrar yapma
Bulantı ve kusma
Enfeksiyon varsa ateş ve titreme

Böbrek Taşı Nedenleri

Böbrek taşlarının oluşması için genellikle kesin tek bir sebep yoktur. Birkaç faktör böbrek taşı oluşum riskini arttırabilir. Kalsiyum, oksalat ve ürik asit gibi kristal oluşumuna yol açan maddelerin artması idrarın yoğunlaşmasına yol açar. Ayrıca idrarda kristal oluşumunu önleyen maddelerin azalması böbrek taşı oluşumu için ideal bir ortam oluşturur.

Böbrek Taşı Tipleri

Böbrek taşı tipinin bilinmesi, sebebin saptanması ve sonradan yeni taşların oluşma riskinin azaltılması için ipuçları verir. Bu nedenle kendiliğinden düşen ya da ameliyatla alınan taşların analize gönderilmesi faydalıdır. Böbrek taşı tipleri;

Kalsiyum Taşları. Böbrek taşlarının büyük kısmı kalsiyum taşlarıdır. Genellikle kalsiyum okzalat şeklindedir. Okzalat, karaciğer tarafından üretilen ya da diyet ile alınan bir maddedir. Sebze, meyve, fındık ve çikolata yüksek okzalat içeren gıdalardır. Yeme alışkanlıkları, yüksek doz vitamin D, barsak cerrahisi ve metabolik hastalıklar idrarda kalsiyum ve okzalat konsantrasyonunun artmasına yol açabilir. Kalsiyum taşları kalsiyum fosfat şeklinde de olabilir. Bunlar daha çok renal tubuler asidoz gibi metabolik hastalıklar nedeniyle oluşur. Ayrıca migren tedavisi için topiramate kullanan kişilerde de kalsiyum fosfat taşı oluşum riski yüksektir.

Strüvit Taşları. İdrar yolları enfeksiyonunda görülür. Bu taşlar bazen herhangi bir belirti vermeden hızla büyüyebilir.

Ürik Asit Taşları. Kronik ishal nedeniyle çok fazla sıvı kaybeden, proteinden zengin diyetle beslenen ve şeker hastalığı ya da metabolik sendrom olan bireylerde daha sıktır. Ayrıca bazı genetik faktörler ürik asit taşı oluşumunu arttırır.

Sistin Taşları. Sistinüri adı verilen böbreklerden bazı aminoasitlerin fazla miktarda atıldığı genetik hastalığı olan kişilerde görülür.

Böbrek Taşı İçin Risk Faktörleri

Ailede Böbrek Taşı Olması; Ailede böbrek taşı olan birey olması böbrek taşı gelişim riskini arttırır. Bir ya da birden fazla böbrek taşı olan kişilerde yeni taş oluşumu riski fazladır.

Dehidratasyon; Günlük sıvı alımının yetersiz olması durumunda böbrek taşı riski artar. Sıcak ve kuru iklimde yaşayan, çok terleyen kişilerde artan sıvı kaybı nedeniyle böbrek taşı oluşum riski artar.

Beslenme Alışkanlıkları; Proteinden zengin beslenmek, tuz ve şeker tüketimi bazı tip böbrek taşlarının gelişme riskini arttırır. Çok tuz tüketilmesi böbrekte filtre edilmesi gereken kalsiyum miktarının artmasına yol açar.

Obesite. Artmış vücud kitle indeksi, bel çevresinin geniş olması ve kilo alma böbrek taşı gelişim riskini arttırır.

Sindirim Sistemi Hastalıkları ve Ameliyatları; Mide bypass cerrahisi, inflamatuar barsak hastalıkları ve ishal; kalsiyum ve su emilimini etkileyerek idrarda taş oluşumuna yol açan maddelerin artmasına neden olabilir.

Bazı Hastalıklar; Böbreğin yapısal bozuklukları, Renal tubuler asidoz, sistinüri, hiperparatiroidizm ve tekrarlayan üriner sistem enfeksiyonu gibi hastalıklar böbrek taşı oluşum riskini arttırır.

Bazı İlaçlar ve Katkı Maddeleri; Vitamin C, gıda takviyeleri, laksatifler, kalsiyum içeren antiasitler, migren ya da depresyon tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar böbrek taşı riskini arttırır.

Böbrek Taşı Tanısı

Böbrek taşı şüphesi varsa yapılacak testler;

Kan Testleri. Kanda kalsiyum ya da ürik asit düzeyleri yüksek olabilir. Kan testleri ile böbrek fonksiyonlarının takibi ve diğer hastalıkların kontrolü yapılmış olur.
İdrar Tetkiki. 24 saatlik idrarın toplanması ve testi ile taş yapıcı minerallerin fazlalığı ya da taş oluşumunu önleyen maddelerin azlığı gösterilebilir.
Görüntüleme. Görüntüleme yöntemleri idrar yollarındaki taşları gösterebilir. Bilgisayarlı tomografi ile çok küçük taşlar bile tespit edilebilir. Direk üriner sistem grafisi ise küçük taşları saptayamadığı için daha nadir kullanılır. Ultrasonografi hızlı ve kolayca yapılabilen diğer bir görüntüleme yöntemidir.
Taş Analizi. Düşen ya da ameliyat ile alınan taşların analizi taş tipinin belirlenmesini sağlar. Böylece böbrek taşının sebebi ve daha sonra oluşmaması için alınabilecek tedbirler belirlenir.

Böbrek Taşı Tedavisi

Böbrek taşı tedavisi taşın tipi, yeri ve sebebine göre değişkenlik gösterir.

Hafif Belirtilere Yol Açan Küçük Taşlar;

Küçük böbrek taşlarının büyük bir kısmında invaziv tedavi gerekmez. Bu taşlar aşağıdaki önerilerle kendiliğinden düşebilir;

Su Tüketimi; Günde 1.8-3.6 lt su tüketimi idrarın dilue olmasını sağlar ve taş oluşmasını önleyebilir.

Ağrı Kesiciler; Küçük bir taşın düşmesi rahatsızlık yaratabilir. Bu rahatsızlığı ve ağrıyı önlemek için ibuprofen ya da naproxen sodyum gibi ağrı kesici ilaçlar önerilebilir.

Medikal Tedavi; Taşın düşmesini kolaylaştıracak ilaçlar önerilebilir. Alfa bloker adı verilen bu ilaçlar üreter kasını gevşetip taşın daha çabuk ve az ağrıyla düşmesine yardımcı olur.

Belirtilere Yol Açan Büyük Taşlar

Kendiliğinden düşemeyecek kadar büyük, kanama veya böbrek hasarına yol açan ya da beraberinde idrar yollarında enfeksiyon olan taşlar için daha kapsamlı tedaviler gerekebilir. Bu tedaviler;

Vücut Dışından Şok Dalgaları ile Taş Kırma (ESWL). Boyut ve lokalizasyona göre bazı böbrek taşlarında ESWL (extracorporeal shock wave lithotripsy) adı verilen taş kırma işlemi önerilebilir. ESWL’de şok dalgaları ile çok güçlü titreşimler yaratılarak taş kırılıp küçük parçalar halinde idrarla atılır. İşlem 45-60 dakika sürer ve orta derecede ağrı olabilir. Bu nedenle sedasyon ya da hafif anestezi altında daha konforludur. ESWL ile tüm böbrek taşları başarılı bir şekilde tedavi edilemez. Başarı taşın cinsine, sertliğine, büyüklüğüne ve idrar yolunda yerleştiği yere göre değişir. İdrarda kanama, bel ve karında morarma, böbrek çevresinde ve komşu organlarda kanama ve küçük taş parçalarının atılması sırasında rahatsızlık hissi yaratabilir.

Büyük Taşların Ameliyat ile Alınması (Perkütan Nefrolitotomi-PCNL). Perkütan nefrolitotomi adı verilen bir ameliyatla sırt bölgesinden yapılan 0.5-1cm’lik bir kesiden teleskop ve aletler kullanılarak böbrek taşları kırılıp alınabilir. Ameliyat genel anestezi ile yapılır. Hastanede yatış süresi 1-2 gündür. İyileşme süreci hızlıdır, hastalar günlük aktivitelerine kısa sürede dönerler.

Üreteroskop ile Taşların Alınması (Üreterolitotripsi). Böbrek ya da üreterdeki daha küçük taşlar üreteroskop adı verilen ucunda kamera ve ışık sistemi olan ince tüp şeklinde bir aletle üretra ve mesaneden geçilerek üreter ve böbreğe girilip tedavi edilebilir. Taşa ulaşıldığında laser ile kırılıp küçük parçalara bölünür. Ardından ödemi rahatlatmak ve iyileşmeyi hızlandırmak için stent adı verilen bir tüp üretere yerleştirilir. Bu ameliyatta herhangi bir kesi yapılmaz. Hastaların çoğu aynı gün evlerine gidebilir, ertesi gün normal yaşamlarına dönebilir.
Paratiroid Bez Cerrahisi. Bazı kalsiyum fosfat taşları paratroid bezinin fazla çalışması sonucunda oluşur. Bu bezin çok miktarda paratiroid hormon salgılaması ile kandaki kalsiyum seviyesi çok yükselir ve sonuçta böbrek taşları gelişir. Paratiroid bezinin büyümüş kısmının ameliyatla alınması böbrek taşı oluşumunu durdurur.

Böbrek Taşı Önleme

Böbrek taşı oluşumunu önlemek için yaşam tarzı değişiklikleri ve ilaçlar kullanılabilir.

Yaşam Tarzı Değişiklikleri

Sıvı Tüketimi. Böbrek taşı hikayesi olan hastalara günlük idrar miktarı 2 litre üzerinde olacak şekilde yeterli sıvı tüketimi önerilir. Sıcak ve kuru iklimde yaşayan ya da sık egzersiz yapan kişilerin sıvı alımını arttırması gerekir. İdrar renginin açık ve berrak olması yeterli sıvı alındığının göstergesidir. Kola ve gazoz gibi içeceklerden kaçınılmalıdır. Greyfurt, portakal ve elma suyu taş hastalığı riskini arttırabilir. Saf limon suyu kalsiyum taşlarına karşı koruyucudur.

Okzalat İçeren Gıdaların Az Tüketilmesi. Kalsiyum okzalat taşı oluşumuna yatkın kişilerin okzalat içeren gıdalarda kısıtlamaya gitmesi önerilir. Bunlar; pancar, bamya, ıspanak, pazı, patates, fındık, çay, çikolata, kakao, kuru incir, çilek, karabiber ve soya ürünleridir.

Tuz ve Hayvansal Protein Kısıtlaması. Yemeklerde tuzun azaltılması ve baklagiller gibi bitkisel proteinlerin tercih edilmesi önerilir.

Kalsiyum İçeren Gıdaların Tüketilmesi, Kalsiyum Takviyesi Alınmaması. Gıda maddeleri içindeki kalsiyum, taş oluşum riskini arttırmaz, bu yüzden kısıtlama gerekmez. Ancak kalsiyum takviyesi alınması taş oluşum riskini arttırabilir.

İlaçlar

İlaçlar idrardaki mineral ve tuzların düzeyini kontrol ederek bazı taş tiplerinin oluşmaması açısından faydalı olabilir. Hangi ilacın uygun olduğuna böbrekteki taşın tipine göre karar verilir.

Kalsiyum Taşları. Kalsiyum taşlarınının oluşumunu önlemek için tiazid grubu diüretikler ya da fosfat içeren ilaçlar kullanılabilir.

Ürik Asid Taşları. Kan ve idrarda ürik asit düzeyini düşüren allopurinol ve idrarın alkali olmasını sağlayan ilaçlar önerilir. Bazı hastalarda allopurinol ve alkalize edici ilaçlar ürik asit taşlarını eritebilir.

Strüvit Taşları. Strüvit taşlarını önlemek amacıyla idrarın enfeksiyona sebep olan bakteriden temizlenmesi için sıvı alımının arttırılması önerilir. Nadiren bu amaç için düşük dozda ve aralıklı olarak uzun süreli antibiyotik kullanımı faydalı olabilir.

Sistin Taşları. Tuz ve protein tüketiminde kısıtlama ve sıvı alımının arttırılması önerilir. Yeterli olmazsa idrarda sistinin çözünürlüğünü arttıran ilaçlar kullanılabilir.